नारायण नागबळी आणि नारायण बळी पूजा त्र्यंबकेश्वर

नारायण नागबळी पूजा हा एक पवित्र आणि महत्वाचा विधी आहे, ज्याचा उपयोग पितृदोष दूर करण्यासाठी आणि दुर्मरणामुळे होणाऱ्या समस्यांवर मात करण्यासाठी केला जातो. या पूजेला विशेषतः गरूड पुराणात विस्तृतपणे वर्णन केले आहे. सापांच्या हत्या आणि पितरांच्या आत्म्यांच्या शांतीसाठी हा विधी अत्यंत आवश्यक मानला जातो. हा विधी संपूर्ण कुटुंबासाठी एक संरक्षण कवच तयार करतो आणि जीवनात आलेल्या अडचणींवर मात करण्यास मदत करतो.

नारायण नागबळी हा तीन दिवसांचा हिंदू धर्मातील एक विधी आहे जो केवळ नाशिक जिल्ह्यातील त्र्यंबकेश्वर येथे केला जातो. वस्तुतः हे नारायण बळी आणि नाग बळी नावाचे दोन एकामागे एक केले जाणारे दोन विधी आहेत. यातील नारायण बळी विधी अकाली मृत्यू पावलेल्या कुटुंबातील सदस्यांच्या आत्म्यांना मुक्ती आणि गती देण्यासाठी तर नाग बळी हा साप (विशेषतः नाग) मारण्याच्या पापातून मुक्ती मिळवण्यासाठी केला जातो.

शिव पुराणात अध्याय २६ मध्ये त्र्यंबकेश्वर ज्योतिर्लिंग आणि गंगा नदीचे धरतीवरील आगमन याबद्दल विस्तृत वर्णन केले गेले आहे. त्याचप्रमाणे यात त्र्यंबकेश्वर मध्ये पूजा-अर्चना केल्याने होणारी फलप्राप्ती वर्णित आहे. त्र्यंबकेश्वर मध्ये केलेले अनुष्ठान-पूजा हे सफल होतात याचे भक्तांना नेहमीच अनुभव येतात. ह्या पुण्य स्थळी पूजा-अनुष्ठान केल्याने पापमुक्ती तर होतेच शिवाय पुण्यप्राप्ती देखील होते.

नारायण नागबळी पूजा

त्र्यंबकेश्वर येथे विविध वैदिक पूजा आणि विधी शास्त्रानुसार पार पाडले जातात. त्यापैकी “नारायण नागबळी पूजा” ही पितृदोषाच्या निवारणासाठी केलेली एक वैदिक पूजा आहे. या पूजेसाठी तीन दिवसांचा कालावधी आवश्यक असतो. या विधीमध्ये दोन स्वतंत्र प्रकारच्या पूजांचा समावेश आहे, म्हणजेच नारायण बळी आणि नागबळी. पितरांच्या असंतुष्ट आत्म्यांच्या शांतीसाठी नारायण बळी पूजा केली जाते, तर नकळत किंवा जाणूनबुजून सापाचा मृत्यू झाल्यास, त्याच पापातून मुक्त होण्यासाठी नागबळी पूजा केली जाते.

दोन्ही पूजांचा उद्देश पितृदोष किंवा पितृशापातून मुक्ती मिळवणे आणि पितरांच्या आत्म्यांना शांती प्रदान करणे हा आहे. विशेषतः, नकळत साप मारला गेल्यास, त्या पापातून मुक्ती मिळवण्यासाठी नागबळी पूजा केली जाते. त्याचबरोबर, ज्या व्यक्तींचे अंतिमसंस्कार होऊ शकले नाहीत (जसे की घरातून गायब झालेली व्यक्ती), अशा व्यक्तींच्या आत्म्यांना मोक्ष प्राप्त होण्यासाठी देखील नारायण नागबळी विधी पार पाडला जातो.

नारायण नागबळी पूजा का करावी?

नारायण नागबळी पूजा त्या वेळी केली जाते जेव्हा एखाद्या व्यक्तीने सापाची हत्या केली असेल, करवली असेल, किंवा सापाची हत्या होत असताना त्या व्यक्तीने प्रोत्साहन दिले असेल, किंवा साप मारला जात असताना त्यात हस्तक्षेप न करता त्याचा आसुरी आनंद घेतला असेल. अशा परिस्थितीत त्या व्यक्तीला सापाच्या हत्येचे पाप लागते, ज्यामुळे नागदोष तयार होतो. या पापाचे परिणाम म्हणून जीवनात अडचणी आणि दुःख येतात. हा दोष दूर करण्यासाठी नारायण नागबळी पूजा केली जाते.

याशिवाय, जर आपल्या कुटुंबातील कोणत्याही व्यक्तीचा वा पूर्वजांचा दुर्मरण (अनैसर्गिक मृत्यू) झाला असेल, तर त्यांच्या आत्म्यांना शांती आणि सद्गती मिळवण्यासाठी हा विधी केला जातो. दुर्मरणाचे ९० प्रकार असतात, परंतु प्रामुख्याने खालील प्रकार त्यात मोडतात:

अपघातामुळे मृत्यू होणे
आत्महत्या करून मृत्यू होणे
घरातून निघून जाणे आणि पुन्हा न परतणे
संतती न होणे आणि मृत्यू होणे
धनाच्या अत्याधिक लोभामुळे मृत्यू होणे

वरील सर्व कारणांमुळे परिवाराच्या पत्रिकेत पितृदोष तयार होतो. त्याच्या निवारणार्थ नारायण नागबळी पूजा केली जाते.

तसेच, जर कोणाच्या जन्मपत्रिकेत ग्रहांच्या स्थितीमुळे पितृदोष तयार झाला असेल, तर ज्योतिष तज्ज्ञ त्या व्यक्तीला नारायण नागबळी पूजा करण्याची शिफारस करतात. संतती प्राप्तीसाठी आणि कुटुंबाच्या उन्नतीसाठी देखील नारायण नागबळी पूजा केली जाते.

नारायण बळी पूजा

“नारायण बळी” म्हणजे आपल्या कुटुंबातील एखादी व्यक्ती अचानक अपघाती किंवा अनैसर्गिक पद्धतीने मरण पावली असेल. अशा व्यक्तीला सद्गती मिळत नाही कारण त्यांच्या काही इच्छा किंवा अपेक्षा अपूर्ण राहिलेल्या असतात. अशा वेळी त्या व्यक्तीच्या आत्म्यास सद्गती प्राप्त व्हावी यासाठी नारायण बळी पूजा केली जाते.

जेव्हा व्यक्तीला अकाली मृत्यू येतो, जसे की अपघात किंवा आत्महत्या, आणि याबाबत शास्त्रानुसार दहन किंवा श्राद्ध विधी पार पडलेले नसतील, तर अशा व्यक्तीच्या आत्म्याला गती प्राप्त होत नाही. तो सूक्ष्म लिंगदेहाच्या रूपाने भटकत राहतो. अशा व्यक्तीच्या लिंगदेहाला गती प्राप्त व्हावी यासाठी शास्त्रोक्त पद्धतीने नारायण बळी करण्याचे विधान सांगितले आहे.

नारायण बळी पूजेला “सद्गती नारायण बळी पूजा” म्हणून देखील ओळखले जाते. सद्गती म्हणजे आत्म्याचे स्वातंत्र्य. गरुड पुराणाच्या ४० व्या भागात सद्गती नारायण बळी पूजेचा अर्थ वर्णन केलेला आहे.

नारायण बळी पूजा हा एक महत्त्वपूर्ण वैदिक विधी आहे, ज्याचा उल्लेख गरुड पुराणात आढळतो. या पूजेमुळे कुटुंबातील सदस्याच्या अनैसर्गिक मृत्यूचे दोष दूर केले जातात आणि त्याच्या आत्म्यास शांती मिळवण्यासाठी हा विधी अत्यंत उपयुक्त मानला जातो. यामध्ये मृत व्यक्तीची असंतुष्ट आत्मा पृथ्वीवर अडकून राहिल्याची भावना असते आणि त्याची मुक्तता होण्यासाठी पूजा केली जाते. अनैसर्गिक मृत्यूची कारणे विविध असू शकतात, ज्यात पुढील गोष्टींचा समावेश आहे:

उपासमार किंवा अन्नानाशामुळे मृत्यू
जंगली प्राण्यांच्या हल्ल्यामुळे मृत्यू
अपघातामुळे मृत्यू (वाहन, गिरणे, इ.)
जाळून होणारा मृत्यू (आग किंवा वीजेचा धक्का)
शापामुळे किंवा कुठल्या तरी गंभीर कारणामुळे अचानक होणारा मृत्यू
साथीच्या रोगांमुळे किंवा अवघड आजारांमुळे अकाली मृत्यू
आत्महत्या केल्यास
उंचीवरून (डोंगर, झाड, इ.) पडून मृत्यू
पाण्यात बुडून मृत्यू
खून/हत्येमुळे मृत्यू
साप चावल्यामुळे मृत्यू
वीज पडून मृत्यू

या विधीचा मुख्य उद्देश मृत आत्म्याच्या असंतुष्ट अवस्थेचे समाधान करणे आणि त्याच्या आत्म्यास सद्गती प्राप्त करून देणे हा आहे. जर मृत व्यक्तीची योग्यरित्या अंत्यसंस्कार विधी पार पडली नसेल किंवा आत्म्याला काही कारणास्तव शांती मिळाली नसेल, तर नारायण बळी पूजेने त्या आत्म्याचे उद्धार होतो, आणि कुटुंबावरून पितृ दोषाचे संकट दूर होते.

नागबळी पूजा

जर आपल्या घरातील कोणत्याही व्यक्तीकडून कळत किंवा नकळत नागाची हत्या झाली असेल, तर त्या नागाला आत्मशांती लाभत नाही आणि तो वंशवृद्धीला प्रतिबंध निर्माण करून संतती होऊ देत नाही. तसेच, तो इतर मार्गांनी घरातील व्यक्तींना त्रास देतो. म्हणून या त्रासातून मुक्तता हवी असेल तर मृत्युलोकीं भटकणाऱ्या नागाच्या आत्म्यास शांती लाभावी यासाठी “नागबळी पूजा” करणे अनिवार्य आहे. संपूर्ण भारतात नागबळी पूजा केवळ त्र्यंबकेश्वर मध्येच केली जाते.

नारायण नागबळी पूजेच्या मुहूर्त

15 दिवसांचा पितृ पक्ष कालावधी, जो हिंदू पंचांगातील अश्विन महिन्यात (सप्टेंबर-ऑक्टोबर) येतो, यामध्ये नारायण नागबळी पूजा केली जाते. पितृ पक्षात पूर्वजांचे विधी आणि संस्कार करून त्यांचा आशीर्वाद मिळवण्याचा प्रयत्न केला जातो. हा कालावधी अत्यंत शुभ मानला जातो. पितृ पक्षाच्या तारखा दरवर्षी चंद्र कॅलेंडरनुसार बदलत असतात. 2024 मध्ये पितृ पक्ष 17 सप्टेंबरला सुरू होईल आणि 1 ऑक्टोबरला संपेल.
हे लक्षात ठेवणे महत्त्वाचे आहे की नारायण नागबळी पूजा कोणत्याही दिवशी करता येते, एकादशी आणि अमावस्या वगळता, कारण हे दिवस अशुभ मानले जातात.

नारायण नागबळी पूजेचे मुहूर्त 2024

डिसेंबर – 2023: 2, 5, 9, 12, 16, 22, 25, 29
जानेवारी – 2024: 04, 08, 13, 18, 21, 23, 25, 31
फेब्रुवारी – 2024: 01, 04, 06, 15, 18, 22, 27
मार्च – 2024: 01, 03, 06, 08, 13, 16, 20, 26, 30
एप्रिल – 2024: 02, 04, 09, 12, 16, 20, 22, 26, 29
मे – 2024: 01, 07, 10, 14, 17, 19, 24, 27, 29
जून – 2024: 03, 06, 10, 13, 16, 20, 23, 25, 30
जुलै – 2024: 03, 07, 11, 14, 17, 20, 22, 28, 31
ऑगस्ट – 2024: 03, 10, 13, 15, 20, 23, 25, 30 (पितृ पक्ष)
सप्टेंबर – 2024: 12, 18, 21, 24, 28, 30
ऑक्टोबर – 2024: 03, 07, 09, 14, 17, 21, 24, 29
नोव्हेंबर – 2024: 03, 07, 09, 14, 17, 21, 29
डिसेंबर – 2024: 01, 04, 06, 12, 18, 21, 26, 31

नारायण नागबळी पूजा न केल्यास येणाऱ्या अडचणी

संतती न होणे किंवा गर्भपात होणे.
कुटुंबात कलह निर्माण होणे.
अकाली मृत्यू, जसे आत्महत्या, खून, भ्रूणहत्या, अपघात.
स्वप्नात नाग दिसणे किंवा अचानक काही अघटित घडणे.
घरातील सुवासिनीस खिन्नता, भीती, अस्वस्थता आणि असुरक्षितता वाटणे.
घरातून एखादी व्यक्ती पळून जाणे.
धंद्यात नुकसान होऊन कर्जबाजारी होणे, कर्ज वसुलीसाठी लोकांचा घरात येणे.
भाऊबंदकीत नुकसान, जमिनीचे व्यवहार ठप्प होणे.
वारंवार कोर्ट कचेऱ्या दाखल करणे.
नोकरीत अपयश, काम सुटणे.
नोकरीत प्रमोशन न मिळणे.
नोकरी किंवा धंद्यात लक्ष न लागणे.
सततचे आजारपण त्रास देणे.
घरातील लहान मुलांना वारंवार त्रास, जसे की पुरेसे जेवण न करणे, झोपेत ओरडून उठणे, झोप पूर्ण न होणे, अभ्यासात लक्ष न लागणे इत्यादी.
घरात सतत अशांततेचे वातावरण असणे.
घरातील व्यक्ती वाममार्गाला लागणे, उदा. परधन, व्यसन, परदार, परनिंदा.
भांडणे होऊन घटस्फोट किंवा जुळलेल्या लग्नांचा मोड होणे.

नारायण नागबळी पूजा केव्हा करावी?

काम्य कर्माचे इच्छित फळ मिळवण्यासाठी नारायण नागबळी पूजा विधी शुभ मुहूर्तावर करणे आवश्यक आहे. जेव्हा ग्रह बृहस्पति आणि ग्रह शुक्र “पौष” महिन्यात स्थापित होतात, तेव्हा तो चंद्र पंचांगानुसार अतिरिक्त महिना म्हणून ओळखला जातो. दिवसाची सुरुवात २२ व्या चंद्र स्थानापासून झाल्यास संतती प्राप्तीसाठी नारायण नागबळी पूजा त्या दिवशी करणे उचित मानले जाते.

असे सुद्धा म्हटले जाते की चंद्र पंधरवड्याचा ५ वा आणि ११ वा दिवस नारायण नागबळी विधी करण्यासाठी सर्वात योग्य आहे. हस्त नक्षत्र, पुष्य नक्षत्र, किंवा आश्लेषा नक्षत्रांवर हा विधी करणे योग्य आहे. तसेच इतर नक्षत्रांच्या दिवशी जसे मृग, अर्ध, स्वाती म्हणून विधी केला जाऊ शकतो. दिवसांपैकी रविवारी, सोमवारी आणि गुरुवारी हा विधी करणे उचित आहे.

नारायण नागबळी पूजा कोण करू शकतात?

शास्त्रानुसार, नारायण नागबळी पूजा पुरुष एकट्याने करू शकतो, परंतु स्त्री एकट्याने ही पूजा करू शकत नाही. कुटुंबातील सदस्यांच्या उन्नतीसाठी विधुर व्यक्तीही नारायण नागबळी पूजा विधी करू शकतात. संतती प्राप्तीसाठी दांपत्यही हा विधी करू शकतात. गर्भवती महिलांना (सात महिन्यांच्या गर्भावस्थेपर्यंत) हा विधी करण्याची अनुमती आहे.

विवाहासारख्या पवित्र कार्यानंतर हिंदूंनी एक वर्षभर हा विधी करू नये; मात्र इतर कोणत्याही पवित्र कार्यानंतर हा विधी करता येतो. जर पालकांचे निधन झाले असेल, तर मृत्यूच्या एका वर्षानंतर हा विधी केला जाऊ शकतो.

नारायण नागबळी पूजेची पद्धती

नारायण नागबळी पूजा हि तीन दिवसात संपन्न होते, ज्यात पुढीलप्रमाणे क्रमाने विधी केले जातात:

पहिला दिवस:

प्रथम कुशावर्त तीर्थावर पवित्र स्नान करून नवीन वस्त्र धारण करावीत. पुरुषांनी धोती आणि स्त्रियांनी साडी नेसावी.
विष्णू पूजन व विष्णू तर्पण केले जाते.
गुरुजी पंचदेवतांची प्रतिमा म्हणजेच ब्रह्मदेव (चांदीप्रतिमा), विष्णुदेव (सुवर्णप्रतिमा), शंकरदेव (ताम्रप्रतिमा), यमराज (लोहप्रतिमा), प्रेत (शिसे प्रतिमा) पाच कलशांवर स्थापन करून पूजा केली जाते.
यानंतर विधी-विधानानुसार हवन केले जाते.
दक्षिणेकडे मुख करून १६ पिंडाचे श्राद्ध केले जाते.
नंतर काकबली केले जाते.
यासर्व विधींनंतर पालाशविधी केला जातो. या विधीत मनुष्यरूपी पुतळ्याचे पूजन करून त्यावर अंत्यसंस्कार केले जाते. तदनंतर त्या पुतळ्याच्या नावाने दशक्रिया विधी केला जातो.

दुसरा दिवस:

महिकोधिष्ठ श्राद्ध, सपिंडी श्राद्ध व नागबली विधी केले जातात.

तिसरा दिवस:

पूजेच्या तिसऱ्या दिवशी सर्व नकारात्मकता भस्मीभूत करून कार्यसिद्धीस नेल्याबद्दल श्री गणेशाचे ध्यान करावे व गणपती पूजन करावे.
ह्या दिवशी सुवर्णनिर्मित नागाची पूजा करून तो गुरुजींना समर्पित करावा.
अशा प्रकारे तिसऱ्या दिवशी पूजेची सांगता होते.

नारायण नागबळी पूजेचे फायदेः

उत्तम आरोग्य आणि यशाची प्राप्ती होते.
वडिलोपार्जित शापातून मुक्तता मिळते.
पितृ दोषाचे दुष्परिणाम दूर होतात.
व्यवसायात यश मिळते.
दांपत्य जीवनात संतती सुखाची प्राप्ती होते.
वाईट स्वप्नांपासून, जसे सापाच्या दंशाने मृत्यू होणे, यापासून मुक्तता मिळते.